निर्जला अधिकारी
नेपालमा चाडपर्वहरू केवल उत्सवका अवसरहरू मात्र होइन, सांस्कृतिक पहिचान र सामुदायिक एकताको महत्वपूणर् भाग पनि हुन् । तर, यी विशेष समयमा बजारमा मूल्य वृद्धि हुनु एक सामान्य समस्या बनि सकेको छ ।

मूल्य वृद्धि गर्ने प्रमुख कारकहरू : बढ्दो माग : चाडपर्वका समयमा उपभोक्ताहरूको आवश्यकता हरूमा उल्लेखनीय वृद्धि हुन्छ । तिहारमा फूल, मिष्ठान्न र परिकारहरूको माग उच्च हुन्छ भने दशैंमा नया“ कपडा र उपहारहरूको माग बढेको । यसले खुद्रा विक्रेताहरूलाई मूल्यवृद्धि गर्न प्रेरित गर्दछ । बजारमा चाडपर्वको लागि विशेष प्रचार-प्रसार र बिबिध प्रकारका छुटको अफरहरु पनि गरिन्छ, जसका कारण ग्राहकको ध्यान आकर्षित गर्छ र मूल्य बढ्न सक्छ ।

आपूर्ति श्रृंखला अवरोध : चाडपर्वको समयमा बढी मानिसहरू घर जान्छन्, जसले सवारी साधनमा अत्याधिक चापको समस्या पैदा गर्छ । वितरण प्रणालीमा अवरोधका कारण बजारमा वस्तुहरूको कमी हुन जान्छ, र यसले मूल्यवृद्धि गर्न मद्दत पुर्‍याउंछ । कोभिड-१९ का कारणका लागि आपूर्ति श्रृङ्खलामा चुनौतीहरू थपिएका छन्, जसले बजारलाई अझ संवेदनशील बनाएको छ ।

महंगीको दबाब : नेपालमा महंगी दरमा बढोत्तरी हुँदा, विशेष गरी खाद्य वस्तुहरूको, खुद्रा मूल्यमा वृद्धि हुने गर्दछ । चाडपर्वको समयमा, व्यापारीहरूले मूल्यमा वृद्धि गर्ने बहाना बनाउँछन्, जसले उपभोक्तालाई थप प्रभावित पारेको हुन्छ ।
निवेश र भण्डारण : केही व्यापारीहरू चाडपर्वको समयमा आवश्यक वस्तुहरूको भण्डारण गरेर मूल्य बढाउने प्रयास गर्छन् । यस्तो अभ्यासले बजारमा कृत्रिम अभाव सिर्जना गर्दछ, जसले मूल्यवृद्धि गर्न मद्दत गर्छ ।

विपणन र प्रचार : चाडपर्वको समयमा विक्रेताहरूले विशेष छुट र प्रचारका साथ सामानहरू बिक्री गर्ने कोशिस गर्छन्, जसले उपभोक्ताहरूलाई आकर्षित गर्ने उद्देश्य राख्छ । तर, अक्सर यसलाई सही मूल्यमा प्रस्तुत गर्न नसक्ने हो भने मूल्यहरू अधिक महंगो हुन सक्दछ ।

उपभोक्तामाथि पर्ने प्रभाव :
1 आर्थिक तनाव 2 चाडपर्वको समयमा मूल्यवृद्धि भएकाले सामान्य परिवारको आर्थिक अवस्था बिग्रन्छ । धेरैले आफ्नो बजेटमा कटौती गर्नुपर्ने हुन्छ, जसले गर्दा चाडको आनन्दमा कमी आउंछ ।

3 विशेषगरी निम्न र मध्यमवर्गका परिवारमा चाडपर्वको समयमा महंगो सामान किन्ने क्षमता कम हुन्छ ।
4 सामाजिक तनाव : 5 चाडपर्वका समयमा साथीभाई र परिवारका बीच उपहार आदानप्रदानको परम्परा हुन्छ । मूल्य वृद्धि गर्दा यो परम्परा तोडिन सक्दछ, जसले सामाजिक र सांस्कृतिक सम्बन्धहरूमा तनाव ल्याउन सक्दछ ।
6 खरिदको मनोविज्ञान : 7 मूल्यवृद्धि र महंगीले उपभोक्तामाथि मनो-वैज्ञानिक दबाब पनि पार्दछ । उपभोक्ताले महंगो सामान किनेर सामाजिक प्रतिष्ठा कायम राख्न संघर्ष गर्नुपर्छ, जसले गर्दा अतिरिक्त मानशिक तनाव उत्पन्न हुन्छ ।

सम्भावित समाधानहरू : 8 मूल्य अनुगमन र नियन्त्रण : 9सरकारले चाडपर्वको समयमा आवश्यक वस्तुहरूको मूल्य अनुगमन गर्न र अनियमित मूल्य वृद्धिमा नियन्त्रण गर्न सिफारिस गर्न सक्द छ । यसले उपभोक्ताको हक, हित संरक्षण गर्न धेरै मद्दत पुर्‍याउन सक्दछ । 10 सामुदायिक सहकार्य : 11 स्थानीय बजार र उत्पादकहरूलाई सघाउने कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरेर चाडपर्वको समयमा वस्तुहरूको मूल्य स्थिर गर्न सकिन्छ । यसका लागि सामुदायिक बजार वा सुपथ मुल्य पसलको अवधारणा लागु गर्दै स्थानीय उत्पादनको प्रवद्र्वन गर्न सकिन्छ । जसका कारण स्थानीय उत्पादनको बिक्री र सुपथ मुल्यमा उपभोक्ताले सामान खरिद गर्न सक्नेछन् ।

12 शिक्षा र जागरूकता : 13 उपभोक्तालाई मूल्य र बजारको बारेमा जागरूक गराउने अभियानहरू सञ्चालन गर्नुपर्छ । उपभोक्ता हरूले बजार अनुगमन गर्न र असामान्य मूल्य वृद्धिका विरुद्ध आवाज उठाउन सक्षम हुनु आवश्यक छ ।
14 विकास र दिगो व्यापार अभ्यास ; 15 व्यापारी र बिक्रेताहरूलाई दिगो व्यापार अभ्यास अपनाउन प्रेरित गर्नाले दीर्घकालिनरुपमा मूल्य नियन्त्रण गर्न सहयोग पुर्‍याउ“छ । सामुदायिक उपभोग र उत्पादकताको प्रवद्र्वन गर्नाले आपूर्ति श्रृंखलामा स्थिरता ल्याउन मद्दत पुग्दछ ।

मूल्यवृद्धि समाधानको उपायहरू : नेपालमा चाडपर्वको समयमा मूल्य वृद्धिको समस्या जटिल र बहुआयामिक छ । यसलाई समाधान गर्न लागि थप गहिराइमा जाने र विविध दृष्टिकोणहरू अपनाउन आवश्यक देखिन्छ । यहा“ केही थप उपायहरू प्रस्तुत गरिएको छ : 16 सरकारी हस्तक्षेप 17 वित्तीय सहायता र अनुदानः 18 चाडपर्वको समयमा आवश्यक वस्तुहरूको मूल्य स्थिर राख्नका लागि सरकारले अनुदान र वित्तीय सहायता कार्यक्रम सञ्चालन गर्न सक्दछ । यसले स्थानीय विक्रेताहरूलाई मूल्य नियन्त्रण गर्न सहयोग पुर्‍याउंछ । स्थानीय पालिकाहरुले यसमा सहजि-करण गर्न
सक्छन् ।

19 विशेष बजारिकरण योजना 20 चाडपर्वको समयमा स्थानीय उत्पादनको प्रवद्र्वन गर्नका लागि विशेष अभियानहरू सञ्चालन गर्न सकिन्छ । यसले उपभोक्तालाई सस्तो र गुणस्तरीय वस्तुहरू खरिद गर्न प्रोत्साहित गर्नेछ ।
21 सामुदायिक संलग्नता  22 सामुदायिक बजारहरूको स्थापनाः 23 स्थानीय समुदायहरूमा किसान बजार, हाट बजार र उत्पादन बजारहरू खोल्नका लागि पहल गर्न सकिन्छ । यसले स्थानीय उत्पादकलाई प्रत्यक्ष उपभोक्तासम्म पुग्नमा मद्दत गर्छ र मूल्यमा स्थिरता ल्याउंछ ।

साझा उपभोगको संस्कृति प्रवद्र्वन 24 चाडपर्वको समयमा सामुदायिक भण्डारको अवधारणा लागू गर्नुहोस् । जहा“ परिवारहरू आवश्यक वस्तुहरू मिलेर किन्ने र साझा गर्ने व्यवस्था गर्न सक्छन् । यसले लागत घटाउंछ र सामाजिक एकता बढाउंछ । 25 उपभोक्ता जागरूकता र व्यवहार 26 सस्तो विकल्पहरूको खोजः 27 उपभोक्ताहरूलाई सस्तो र स्वस्थ विकल्पहरूको खोजी गर्न प्रोत्साहित गर्न सकिन्छ । उदाहरणका लागि, स्थानीय उत्पादको बारेमा जानकारी र तिनीहरूको फाइदाबारे शिक्षित गर्न सकिन्छ ।

28 सोसल मिडिया र प्रविधिको प्रयोग  29 उपभोक्तालाई उचित मूल्य र चाडपर्वका सामानहरूको मूल्य तुलना गर्न सामाजिक सञ्जाल र एप्सको माध्यमबाट प्रोत्साहित गर्न सकिन्छ । यसले उपभोक्तालाई सजिलै मूल्य थाहा पाउन
र उत्तम विकल्प चयन गर्न मद्दत पुर्‍याउंछ । 30 दिगो अभ्यासको प्रवद्र्वन  31 उत्पादन र खपतको दिगोपन 32 चाडपर्वका समयमा उत्पादित वस्तुहरूको दिगोपनमा ध्यान दिनुहोस् । यसका लागि स्थानीय श्रोतहरूको प्रयोग र दीगो उत्पादन अभ्यासलाई प्रोत्साहित गर्न महत्वपूणर् हुन्छ ।

33 नवीनतम प्रविधिको प्रयोगः 34 कृषि र उत्पादनमा नवीनतम प्रविधिहरूको प्रयोगले उत्पादनको गुणस्तर र मात्रामा सुधार ल्याउन सक्दछ । यसले वस्तुहरूको उपलब्धता बढाउंछ र मूल्यलाई नियन्त्रणमा राख्न मद्दत गर्छ । 35 कानूनी ढाँचाको मजबुतीकरण  36 उपभोक्ता अधिकारका बारेमा जानकारी 37 उपभोक्तालाई आफ्नो अधिकारका बारेमा जागरूक गर्नका लागि कार्यक्रम सञ्चालन गर्न सकिन्छ । यसले उपभोक्तालाई अन्यायपूणर् मूल्य वृद्धि विरुद्ध बोल्न प्रेरित गर्ने छ ।

38 व्यापारको उचित अभ्यास सुनिश्चित गर्नु 39 व्यापारीहरूले उचित मूल्य निर्धारण र व्यापार अभ्यास अपनाउनका लागि कडाइका साथ नियमहरू लागू गर्नपर्ने हुन्छ । यसले बजारमा विश्वास कायम राख्न मद्दत पुर्‍याउंछ । 40 मूल्यवृद्धिका लागि जिम्मेवार को ? नेपालमा चाडपर्वको समयमा मूल्यवृद्धि हुनु सामान्य समस्या हो । यसका लागि विभिन्न पक्षहरु जिम्मेवार छन् । यहा“ चाडपर्वको समयमा मूल्यवृद्धिका लागि प्रमुख कारणहरूको चर्चा
गरिएको छः 41 आपूर्तिकर्ता र व्यापारीहरू  42 चाडहरूको समयमा मिष्ठान्न, कपडा, र अन्य आवश्यक सामानको माग उच्च हुन्छ, जसले मूल्यमा बृद्धि गर्न मद्दत गरेको हुन्छ ।

43 सरकारी नीतिहरू  44 सरकारी नीतिहरू र मूल्य नियन्त्रणका लागि असक्षम कदमहरूले पनि मूल्यवृद्धिमा योगदान पुर्‍याउंछन् । जब सरकारी निकायहरूले मूल्य स्थिरता सुनिश्चिताका लागि प्रभावकारी उपायहरू लागू गर्दैनन्, तब व्यापारीहरूले मनपरी मूल्यवृद्धि गर्न सक्छन् । 45 आपूर्ति श्रृंखलामा समस्या 46 चाडपर्वको समयमा, यातायात र आपूर्ति श्रृंखलामा अवरोध आउने सम्भावना हुन्छ । यदि सामान समयमै वितरण गर्न सकिदैन भने, बजारमा वस्तुहरूको कमी हुन सक्छ, जसले मूल्यवृद्धि गर्न मद्दत मिल्दछ ।

47 महंगी ः 48 सामान्यतया, महंगीको दबाबले पनि चाडपर्वको समयमा मूल्यमा वृद्धि गर्न मद्दत गर्छ । खाद्य वस्तु र अन्य आवश्यक सामाग्रीहरूको मूल्य बढ्नुले उपभोक्ता माथि अतिरिक्त आर्थिक भार थप्छ । 49 खर्चको मनोविज्ञान चाडपर्वको समयमा उपभोक्ताहरूले विशेष उपहार र सामाग्री किन्ने मनोविज्ञानमा रहन्छन् । यसले व्यापारीलाई मूल्यवृद्धि गर्न प्रोत्साहित गर्न सक्दछ ।

अतः चाडपर्वको समयमा नेपाली बजारमा मूल्य वृद्धिलाई समाधान गर्नका लागि एक समग्र दृष्टिकोण आवश्यक छ । यसका लागि सरकार, समुदाय, र उपभोक्ताबीच सहकार्य हुनु अत्यन्त महत्वपूणर् छ । उपभोक्तालाई शिक्षित गर्नु, स्थानीय उत्पादनको प्रवद्र्वन गर्नु, र दिगो अभ्यासलाई अपनाउनाले मूल्यवृद्धि रोक्न मद्दत पुर्‍याउने छ । यसरी, चाडपर्वको समयमा आर्थिक तनाव र असन्तोषलाई कम गर्दै एक आनन्दमय र अर्थपूणर् उत्सव मनाउन सकिन्छ । चाडपर्वका समयमा नेपाली बजारमा मूल्य वृद्धि सामाजिक र आर्थिक दुबै दृष्टिले गम्भीर चुनौती हो ।

यो प्रवृत्तिमा रोक लगाउन र उपभोक्ताको हितमा सुधार गर्नका लागि सरकार, व्यापारी, र उपभोक्ताले मिलेर काम गर्न आवश्यक छ । चाडपर्वको समयमा आर्थिक तनाव र असन्तोषलाई कम गर्नका लागि संगठित र सतर्कता अपनाउनु अत्यन्त आवश्यक छ । यसरी, हामी चाडको अवसरलाई अझ रमाइलो र अर्थपूणर् बनाउन सक्नेछौं । चाडपर्वको समयमा मूल्यवृद्धिका लागि जिम्मेवार पक्षहरू धेरै छन् । व्यापारी, सरकार, र आपूर्ति श्रृंखलाका समस्याहरू मिलेर मूल्यवृद्धिमा योगदान पुर्‍याउंछन् । यस समस्यालाई समाधान गर्नका लागि प्रभावकारी नीतिहरू र उपभोक्ता जागरूकताको आवश्यकता देखिन्छ ।