पालको सांस्कृतिक धरोहर र ऐतिहासिक सम्पत्ति विश्वभर प्रशिद्ध छन् । पुराना मन्दिरहरू, स्तूपहरू र ऐतिहासिक स्थलहरूमा पाइने मूर्तिहरू नेपालका समृद्ध सांस्कृतिक परम्पराको प्रतीक हुन् । तर, पछिल्लो समय यी सम्पत्तिहरूमा चोरीको समस्या गम्भीररूपमा बढ्दै गइरहेको देखिन्छ, जसले सांस्कृतिक सम्पत्तिको संरक्षणलाई ठूलो चुनौती दिएकोछ ।
चोरी भएका प्रमुख मूर्तिहरू र घटनाहरू : नेपालमा मूर्ति चोरीका घटनाहरू पछिल्लो दशकमा थप सामान्य भएको छ ।
प्रमुख घटनाहरूमा यस प्रकारका छन् : पाटनको ब्रम्ह्मा मूर्ति (२०११) ः पाटनको एक पुराना मन्दिरबाट १६ औं शताब्दीको ब्रम्ह्मा मूर्ति चोरी भएको थियो । यो मूर्ति सांस्कृतिक महत्वको भएकाले यसको चोरीले धार्मिक र सांस्कृतिक खलबली नै पैदा गरायो ।
ललितपुरको कर्पा (२०१५)ः ललितपुरको ऐतिहासिक मन्दिरबाट एक पुरानो कर्पा मूर्ति चोरी भएको थियो, जसले स्थानीय समुदायमा ठूलो शोक रअशान्ति उत्पन्न गरायो ।
मुर्ती चोरीका कारणहरू ः अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा उच्च माग ः ऐतिहासिक र पुरातान्वि मुर्तिहरु विश्व बजारमा आत्यधिक मूल्यमा बिक्री हुने गर्छन् । धेरै विदेशीहरू पुरातात्विक कलाहरू संकलन गर्न रुचाउँछन्, जसले गर्दा यो एक गैरकानुनी व्यवसायमा परिणत भएको छ ।
कमजोर सुरक्षा व्यवस्था : नेपालका पुरातात्विक स्थल र मन्दिरहरूमा सुरक्षा निकै कमजोर छ । ग्रामीण भेगमा रहेका धेरै सम्पदा स्थलहरूमा सुरक्षा गार्डको कमी छ, जसले चोरहरूलाई सजिलैसंग मूर्ति चोरी गर्न अवसर प्रदान गर्छ ।
अभिलेखको कमीः पुराना मन्दिर र संग्रहालयहरूमा रहेका मूर्तिहरूको व्यवस्थित अभिलेख राख्ने प्रणालीको अभाव छ । जब कुनै मूर्ति चोरी हुन्छ, प्रहरीलाई त्यसको वास्तविक पहिचान गर्न समस्या हुन्छ ।
स्थानीय भ्रष्टाचार ः कतिपय अवस्थामा स्थानीय प्रशासनकै मिलेमतोमा मूर्ति चोरी हुने गरेको पाइएको छ । कमजोर कानुनी कारवाहीले पनि यो समस्या बढेको छ ।
सांस्कृतिक र आर्थिक प्रभाव ः साँस्कृतिक प्रभावः मूर्तिहरू केवल धार्मिक आस्था मात्र होइन, सांस्कृतिक सम्पत्ति पनि हुन् । तिनीहरूको चोरीले धार्मिक स्थलहरूको पूजामा अवरोध पुर्याउंछ र समुदायका सदस्यहरूको विश्वासमा असर पार्न सक्दछ । यसको परिणामस्वरूप धार्मिक र सांस्कृतिक असन्तोष उत्पन्न हुन्छ । आर्थिक प्रभावः मूर्ति चोरीले नेपालको पर्यटन क्षेत्रमा समेत नकारात्मक प्रभाव पार्न सक्दछ । ऐतिहासिक स्थलहरूको सुरक्षा कमजोर भएको अवस्था विदेशी पर्यटकहरूको विश्वास गुमाउँछ, जसले गर्दा पर्यटनमा कमी आउन सक्छ । साथै, चोरी भएका मूर्तिहरूको पुनः प्राप्ति र मर्मतमा ठूलो समय र आर्थिक खर्च लाग्न सक्छ ।
समाधानको दिशा प्रविधिको प्रयोग : सुरक्षा प्रविधिहरूः पुरातात्विक स्थलहरूमा आधुनिक सुरक्षा प्रविधिहरू जस्तै, सीसीटीभी क्यामेरा, मोशन सेन्सर्स, र सुरक्षा गार्डहरूको तैनाथले मूर्तिहरूलाई सुरक्षित गर्न मद्दत पुर्याउंछ ।
डिजिटल अभिलेखः मूर्तिहरूको विस्तृत डिजिटल अभिलेख राखेर चोरी भएको वस्तुहरूको पहिचान गर्न सहजता हुन्छ । यसमा चित्रण, विवरण र स्थान समावेश गर्न सकिन्छ ।
शिक्षा र जनचेतनाः शिक्षा कार्यक्रमः विद्यालय र विश्वविद्यालयमा सांस्कृतिक सम्पत्ति संरक्षणका बारेमा विशेष पाठ्यक्रम र कार्यशाला आयोजना गर्न सकिन्छ । यसले युवाहरूलाई सांस्कृतिक धरोहरको महत्व बुझाउन मद्दत गर्नेछ ।
सामुदायिक अभियानः स्थानीय समुदायमा सांस्कृतिक सम्पत्तिको महत्व र यसको संरक्षणमा सचेतना फैलाउन अभियान चलाउन सकिन्छ ।
संगठन र नेटवर्किङ : अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्यः नेपालले अन्तर्राष्ट्रिय म्युजियमहरू, संरक्षण संस्था, र अन्तर्राष्ट्रिय प्रहरी संगठनहरूसंग सहकार्य गरेर चोरी भएका मूर्तिहरूको पुनः प्राप्तिमा सहायता पाउन सकिन्छ ।
अवस्थापन मञ्चः सांस्कृतिक सम्पत्तिसम्बन्धी मञ्च गठन गरेर विभिन्न देश र संस्थाहरूबीच जानकारी र स्रोतहरूको आदानप्रदान गर्न सकिन्छ ।
अधिकार र कानूनी सुधार : कानूनी ढांचाः मूर्ति चोरीसम्बन्धी कानूनमा सुधार गर्दै कडा सजायको व्यवस्था गर्नुपर्छ । यसले चोरीलाई रोक्न र कानूनी कारवाहीलाई प्रभावकारी बनाउनेछ ।
सम्पत्ति रजिष्ट्रीः ऐतिहासिक र सांस्कृतिक सम्पत्तिहरूको राष्ट्रिय रजिष्ट्री निर्माण गरेर तिनीहरूको सुरक्षा र संरक्षण सुनिश्चित गर्न सकिन्छ ।
सामुदायिक सहभागिताः स्थानीय सुरक्षात्मक टोलीः स्थानीय समुदायमा सांस्कृतिक सम्पत्ति संरक्षणका लागि सामुदायिक सुरक्षात्मक टोलीहरू गठन गर्न सकिन्छ । यी टोलीहरूले निगरानी राख्न र संदिग्ध गतिविधिहरू प्रहरीलाई खवर गर्न सहयोग पुर्याउँछन् ।
सामुदायिक शिक्षाः स्थानीय धार्मिक र सांस्कृतिक केन्द्रहरूमा जागरूकता र शिक्षा कार्यक्रमहरूको आयोजना गरेर समुदायलाई संलग्न गर्न सकिन्छ ।
सांस्कृतिक र ऐतिहासिक पुनरावलोकनः आवश्यक पुनरावलोकनः पुराना मन्दिर र ऐतिहासिक स्थलहरूको आवधिक पुनरावलोकन गरेर मर्मत र संरक्षणका आवश्यकता निर्धारण गर्न सकिन्छ । यसले ऐतिहासिक सम्पत्तिको वास्तविक स्थितिको मूल्याङ्कन गर्न मद्दत गर्ने छ ।
मुर्ती चोरीको इतिहास विश्वव्यापीरूपमा देखिन्छ र यसका विभिन्न कारणहरू र घटनाहरू छन् । यहाँ नेपालमा र अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा मुर्ती चोरीको इतिहासको एक अवलोकन छ ः
नेपालमा मुर्ती चोरीको इतिहास : नेपालमा मुर्ती चोरीको इतिहास लामो छ, जसमा प्राचीनकालदेखि आधुनिक समयसम्मका घटनाहरू समावेश छन् । प्राँचीन कालः नेपालका प्राचीन मन्दिर र धार्मिक स्थलहरूमा किमती मूर्तिहरू राखिएका थिए । यद्यपि ऐतिहासिक दस्तावेजमा पुराना मूर्तिहरुको चोरीका घटनाहरूको विशेष उल्लेख छैन, ऐतिहासिक स्रोतहरूले यी मूर्तिहरूको महत्व र तिनीहरूको सुरक्षा सुनिश्चित गर्नुपर्ने कुरा जनाउँछ ।
बीसौं शताब्दीः बीसौं शताब्दीको आरम्भमा, नेपालमा अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार र परयातक गतिविधिहरूले सांस्कृतिक सम्पत्तिहरूको चोरीमा वृद्धि गरायो । यस समयमा, विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय चोरहरू र तस्करहरूले नेपाली मूर्तिहरूलाई अन्त-र्राष्ट्रिय बजारमा बेच्नका लागि चोरेका थिए ।
पछिल्लो दशकः सन् २००० को दशकको शुरुमा, नेपालमा मूर्ति चोरीका घटनाहरूमा उल्लेखनीय वृद्धि भएको छ । मन्दिर र ऐतिहासिक स्थलहरूमा भएका किमती मूर्तिहरूको चोरी सामान्य भएको छ, जसले सांस्कृतिक धरोहर-लाई ठूलो जोखिममा राखेको छ ।
अन्तर्राष्ट्रिय मुर्ती चोरीको इतिहास : प्राँचीन मिश्र र ग्रीसः प्राचीन मिश्र र ग्रीसमा पनि मूर्तिहरूको चोरी भएको थियो । प्राचीन ग्रीसका मूर्तिहरूका प्रमुख उदाहरणहरू चोरी गरी अन्य ठाउंमा पठाइएका थिए । मिश्रका फरेन्सहरूका मुमी र मूर्तिहरू विशेष गरी लक्षित गरिएको थियो ।
औपनिवेशिक कालः औपनिवेशिककालमा, विशेष गरी ब्रिटिस साम्राज्यको अधिनमा, उपनिवेशित देशहरूका मूर्तिहरू र सांस्कृतिक सम्पत्तिहरूलाई ब्रिटिश म्युजियम र अन्य युरोपेली संग्रहालयहरूमा पठाइयो । यो युगमा ऐतिहासिक सम्पत्ति लुटपाट र चोरीको ठूलो घटनाक्रम देखिन्छ ।
बीसौं शताब्दीः दोस्रो विश्वयुद्धको दौरान र त्यसपछिका दशकहरूमा, युद्ध र राजनीतिको कारण विभिन्न संस्कृतिहरूका मूर्तिहरू र कलाकृतिहरू चोरी भएका थिए । अन्तर्राष्ट्रिय तस्करीका गिरोहहरूले यसलाई आफ्नो व्यापारको हिस्सा बनाएका थिए ।
हालका दशकहरूः २००० को दशकको शुरुबाट, मूर्ति चोरीलाई रोक्न र पुनः प्राप्ति गर्नका लागि अन्तर्राष्ट्रिय प्रयासहरू बढेका छन् । विभिन्न अन्त-र्राष्ट्रिय म्युजियमहरू, प्रहरी संगठनहरू, र गैरसरकारी संस्थाहरूले चोरी भएका सम्पत्तिहरूको पुनः प्राप्ति प्रयास गरिरहेका छन् ।
पुनः प्राप्तिको प्रयासः चोरी भएका मूर्तिहरूको पुनः प्राप्तिका लागि अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा पहल गर्न महत्वपूणर् छ । यसमा कानूनी, सांस्कृतिक र ऐतिहासिक पहलहरूको समन्वय आवश्यक छ ।
नेपालको सांस्कृतिक धरोहर हाम्रो इतिहास र पहिचानको अभिन्न हिस्सा हो । यसलाई जोगाउन र सुरक्षित राख्न प्रत्येक नागरिक, सरकार, र अन्तर्राष्ट्रिय समुदायले समर्पित प्रयास गर्नुपर्छ । मूर्ति चोरीलाई रोक्न र सांस्कृतिक सम्पत्ति संरक्षणमा सक्रिय कदम चाल्नु हाम्रो सामूहिक जिम्मेवारी हो । यसले न केवल हाम्रो सांस्कृतिक धरोहरलाई सुरक्षित राख्न मद्दत गर्नेछ । तर, भविष्यका पुस्ताका लागि पनि यसलाई संरक्षित राख्नेछ ।
समाप्त